bs"d
Ingiltere Hahambashisi Rabbi Sir Jonathan Sacks'in bu haftaki derashasinin tercumesi.
"Shema Yisrael , HaShem Elo-kenu, HaShem ehad" (Dinle, ey Yisrael! Tanrimiz HaShem tek HaShem'dir).
Bu sozler Yahudi inancinin yuce tanikligini tasimaktalar. Her kelimesi derin incelemeye deger nitelikte , ancak ilk fiil "
Shema" ozel ilgiyi hak ediyor.
Bati kulturunun aralarinda sekillendigi iki medeniyet arasinda; Yunan medeniyeti ve Yahudi medeniyeti; derin bir fark vardi, Yunanlilar gorsel sanatlarin, resim, heykel, mimari ve tiyatro konularinda ustaydilar.
Yahudiler ise kesin dini bir prensip ile bu konulrda usta degillerdi. HaShem, ibadetin tek gayesi, gorunmezdir. Doganin otesindedir. Kainati O yarattigi icin Kendisi kainatin arkasinda saklidir. O gorulemez. Kendini sadece "konusma" ile ifsha eder. Bu yuzden Yahudili'te en yuce dini hareket "
dinlemek"tir. Eski Yunan kulturu bir "goz" kulturu iken Yahudi kulturu bir "kulak" kulturu idi. Yunanlilar gorduklerine; Yahudiler duyduklarina ibadet ederlerdi.
Hans Kohn "The idea of Nationalism" adli eserinde bunu soyle acikliyor : "Eski Yunanlilar 'goruntu, mekansal ve belirli hisler" ile yonlenen insanlardi . . . sanki gecen, fani, hayatin bir birinden uzak,alakasiz elementlerini belli bir sinirlama icine sokup dondurmak istegindeydiler . . . Yahudi ise duydugu kadarini gormemekteydi . . . Onun kullandigi organ kulagiydi . . . Eliyahu HaShem'i algiladigi zaman sadece cok sukun, alcak bir ses duydu. Bu yuzden Yahudi hic bir zaman kendi Tanri'sinin bir goruntusunu yapmadi."
Bu yuzden Yahudiligin anahtar kelimesi "
Shema"dir. Tanri bizim gordugumuz bir sey degil; duydugumuz bir sestir. Bu yuzdendir ki Moshe bu haftaki Perasha'da Sinai Dagi'ndaki vahiyi (revelation) su sekilde hatirlatiyor : "HaShem size atesin icinden seslendi. Siz konusulani
duydunuz, ama konusani
gormediniz. Yalnız bir ses duydunuz. " (
Devarim 4:12)
Bunun tum Yahudilik icin sistematik etkileri vardir. Yahudiligin dunya gorusu ve anlayisi filozofik gelenegi Socrates, Aristo, Plato ve digerleri tarafindan olusturulmus Yunan dunya gorusunden temelden esas olarak derin bir sekilde farklidir.
Dinleyen bir kultur ile
goren bir kultur ayni degildirler. Bu haftaki incelememizde bu bir cok farklardan bir tanesini islemek istiyorum.
Moshenin Kitaplari, Tora, diger ozelliklerinden bir yana asil olarak 613 Mitzva'yi iceren bir kanunlar kumesidir. Bu da Tora kelimesinin asil anlami olan "kanun"dur. Adindan da anlasilacagi gibi bir kanun kitabinda "
itaat etme, uyma" kelimesinin bulunmasi anlasilir ve beklenebilir bir seydir, sonucta "kanun"un maci ve beklentisi "itaat edilmesi"dir. Bir aciklama ile gercek nasil bir birine baglantili ise bir komuta ile itaat ta o kadar baglantilidir. Buna ragmen Tora Ibranicesi'nde "itaat etme" anlamina gelen hic bir kelime bulunmamakta. Bu muthis sasirtici bir durum.
Bu eksiklik o kadar goze batan bir sekilde idi ki modern Ibranice tekrar yasama getirilirken "itaat etmek" anlamina gelen bir fiil yaratma gereksinimi dogdu. Bu ozellikle "Israil Savunma Kuvvetleri" acisindan cok gerekli bir durumdu. Bir ordu her zaman bir ust rutbenin emirlerine uyulmasi sistemi ile isler. Bunun icin secilen kelime Arami lisaninda ve tum Tora icinde bu anlamda hic bir zaman kullanilmamis "letzayet" oldu. Tora'nin bu anlamda kullandigi kelime ise bayaa degisik , "Lishmoa, Shema --duymak".
"Lishmoa" fiili Devarim kitabinda onemli bir anahtar kelime halindedir, bu kitapta degisik sekillerde 92 kere kullanilmis ( bir karsilastirma icin Vayikra kitabinda sadece 6 kere bu kelimeye rastliyoruz). Bu kelme cok degisik anlamlar tasimasi ile birlikte 5 ana anlam ile siniflandirilmis:
1- dinlemek, odaklanmis olarak dikkat etmek mesela
Devarim 27:9'daki gibi "Ey Yisrael, sus ve kulak ver!"
2 - duymak,
Bereshit 3:10'daki gibi " Bahcede sesini duyunca korktum"
3 - anlamak,
Bereshit 11:7'deki gibi " Gelin, asagi inip dillerini karistiralim ki, birbirlerini anlamasinlar"
4 - benimsemek,
Bereshit 17:20'deki gibi "Yishmael'e gelince, seni isittim."
5 - hareket ile tepki gostermek,
Bereshit 16:2'deki gibi "Avram Sarayın sozunu dinledi"
Bu son shiktaki "
shema" "itaat emek" anlamina en yakin olna durumunu temsil etmekte.
Tora ve Rabinic Ibranice'de baska anlamlari da var, mesela "anlam cikarma", "kabullenme", "bir ispat olarak hesaba katma", "sozlu gelenegin bir parcasi olarak kabul etme" gibi. Baska lisanda bir kelimenin bu kadar genis anlamlari mevcut degildir. Kulak verme veya onemse me en yakinlarindan biri olabilir anck yine de ayni zenginligi tasimamaktalar. Psikologlar bugun "aktiv dinleme" olarak bir terim kullanmaktalar , bu da
Shema'nin anlamlarindan bir tanesi.
Bir medeniyetin kendine mahsur ozelliklerini bulmanin en bas yollarindan biri de bu medeniyetin lisaninda olup diger lisanlara tercume edilemeyen kelimeleri bulmaktir. Bedevilerin kum icin , Eskimolarin da kar icin bir cok ayri kelimeleri oldugu bilinmekte. Yunanca'daki
megalopsuchos (anlami olarak genis ruha sahip kisi, zenginlik, statu ve kolayca elde edilmis bir ustunluk sahibi kisi) kelimesinin karsiligi Yahudi ve Hristiyan kulturlerinde, alacak gonulluluge deger veren iki kulturde, yer bulamamisti. Yunan kulturu ise alcakgonullugu bir deger olarak tanimamisti. Shema kelimesi de, dunyanin kulak kulturunun oncusu ve bas ornegi olan Ibrani kulturunun boyle tercuyme edilemiyen bir kelimesidir.
Bu bizim Yahudiligi anlayisimizi etkileyen buyuk bir etkendir. "Lishmoa" fiilinin bulunmasi ve "letzayet" fiilinin eksikligi Yahudiligin Ebedi Kanunlara olan yogun odaklanmasina ragmen, kor, dusunmeyen ve sorgulamayan bir inanc sistemi olmadigini bize gostermekte.
Kanunlarin arkasinda bir neden vardir. Bazi durumlarda bu nedenin kaynagi HaShem'in kainati ve bu kainati yoneten kanunlari yaratmasi oldugu gercegi yuzunden doganin butunlugune olmasi gereken saygimiz. Bazi durumlarda da kokleri tarihin icinde yatmakta. Atalarimiz Misir'da koleydiler, bu yuzden kisisel ve sabit tecrubeleri ile despot,adaletsiz bir toplumda yasamanin ne demek oldugunu biliyorlardi. Bu yuzden Tora'yi temel alan bir toplum adaletli, merhametli ve comert olmaliydi. Koleler yedi gunun bir tanesinde dinlenebilmeliydiler. Yedi senede bir tum borclar iptal edilebilmeliydiler. Toprak sahibi olmayan yoksullar hasat zamani yiyeceksiz kalmamaliydilar , vs.
Vahiy olan HaShem ayni zamanda da yaratilisin ve kurtulusun da Tanri'sidir. HaShem bize bazi seyleri yapmamizi ve bazi seylerden uzak durmamizi emrettigi zaman bu O'nun keyfi ve zalimce isteginden dolayi degil , dunyanin duzeni ve butunlugu kendi yapimi oldugu icin ve insanoglunun sherefi de kendi imjinda yaratildigi icin onem kazanmakta O'nun nezdinde. Emrettigi Mitzvalari ile dogayi ve tarihi yonlendiren kanunlar arasinda derin bir ahenk bulunmakta. Zalim bir hukumdar korcesine bir itaat talep eder. HaShem zalim bir hukumdar degildir; bu yuzden de korcesine bir itaat talep etmemekte. Tam tersine O emrettigini ve neden bu emri bize verdigini anlayabilecegimiz kadar anlamamizi arzu eder.
Dolayisi ile Shemot (Cikis) ve Devarim'de de gordugumuz gibi vurgulanan cocuklarin soru sormalaridir. Otoriter bir kulturde soru sorma istegi yildirilir. Aynen
Tennyson'un "
Bizim gorevimiz nedenleri sorgulamak degil, yapmak ve olmektir" dedigi gibi. Eger Yahudilikte de boyle bir anlayis olsaydi, Tora "
lishmoa", duyma, fiili yerine "itaat etme" anlamina gelen "letzayet" gibi bir fiili de kullanirdi.
Pesah Sederinde en az olgunlasmis , en olgun degil, "
soru sormayi bilmeyen" cocuktur. Dogrusu biz ona soru sormayi ogretmek ile yukumlendirildik. Her ne kadar "
Shema Yisrael"'den uc satir sonra gelen fiil "
bunlari cocuklarina ozenle tekrar edeceksin" diye tercume edilse dahi ,
Rashi'ye gor buradaki anlam "
cocuklarinizi keskinletireceksiniz", onlara bunlari yuzeysel olarak degil, tum derinlik ve detaylari ile anlamlarini ogretin.(Rashi Kidushin 30A)
Kesin olan, gerci soylenmesine dahi gerek olmamasi gereken, bu mitzvalara (emirlere) itaat etmemiz onlari anlamamiz ile baglantili degildir. Bir kisinin anlamamasi veya mutabik olmamasi nedeni ile kanunlara uymamayi secebilecegini soylemek terminoloji olarak dahi celiskilidir. Bu sekilde usunen bir kisi gercekte "kanun" ne demektir dahi anlayamamis demektir. Bizimkisinin ise arastiran, sorgulayan, rasyonel, aklimizi tumu ile kullanmamizi bekleyen zeki bir inanc oldugu anlamina gelmekte.
Shema Yisrael "duy Yisrael" anlamina gelmemekte. Daha cok su anlamlara gelir: "Dinle. Konsantre ol. HaShem'in sozune tum dikkatini ver. Anlamaya cabala. Intelektual ve duygusal tum yeteneklerini kullan. O'nun istegini kendi istegin yap. Cunku sana emrettigi hersey ne mantiksiz ne de keyfidir, senin refahin , senin ulusunun refahi ve sonucta da tum insanligin refahi , iyiligi icindir."
Yahudilik'te inanc bir nevi dinleme seklidir: Yaratilan her seyin Yaratan'ina soyledigi sarkiyi, tarihin kendisini anlamaya calisanlara ilettigi mesaji dinlemektir. Bu da Moshe'nin Devarim kitabi boyunca defalarca soylemekte oldugudur. Bakmayi kesin: Dinleyin. Ruhunuzda bir sessizlik yaratin. Sezginin, hirsin, korkunun, kizginligin yarattigi gurultuyu susturun. Patirtinin altinda yatan kisik sesi dinlemeye calisin. O zaman en uzak yildizin dahi arkasindaki kadar uzak Olan'in aslinda kendinizden dahi size daha yakin oldugunu anlayacaksiniz ve Tanriniz HaShem'i tum kalbinizle, tum ruhunuzla ve tum gucunuz ile seveceksiniz. HaShem'in butunlugunde birlik bulacaksiniz; kendi icinizde, kendinizle ve tum dunya ile, ve bundan boyle hic bir zaman bilinmeyenden korkmayacaksiniz.
