bs"d
Turkiye Yahudileri'nin su anda icinde bulunduklari ruh halini anlamamiz icin bize yardimci olacagina inandigim bir yazi :
- Hide quoted text -
Iki hafta sonra okuyacagimiz "Vayera" perashasinin Rabbi Jonathan Sacks tarafindan yapilan yorumlarindan birini bugun ozellikle Turkiye'de yasayan kardeslerimizin icinde bulunduklari durumu cok guzel aciklamasi bakimindan erken olarak bazi kisimlarini elimden geldigince serbestce tercume edip sizlerle paylasmak istiyorum . (Tabii bu yorum hepimiz icin de gecerli)
"KARARSIZ , TEREDDUTTEKI YAHUDI"
__________________________________
Tora'da "kararsizlik-- ayni anda iki karsit duyguyu yasama" (ambivalence) anlamina gelen bir kelime yok .En yakin olarak (Melahim1)- 18: 21'de Eliyahu Hanavi su cumlesi ile yaklasiyor : כא וַיִּגַּשׁ אֵלִיָּהוּ אֶל-כָּל-הָעָם, וַיֹּאמֶר עַד-מָתַי אַתֶּם פֹּסְחִים עַל-שְׁתֵּי הַסְּעִפִּים--אִם-יְהוָה הָאֱלֹהִים לְכוּ אַחֲרָיו, וְאִם-הַבַּעַל לְכוּ אַחֲרָיו; וְלֹא-עָנוּ הָעָם אֹתוֹ, דָּבָר ( Eliyahu halka doğru ilerleyip, "Daha ne zamana kadar böyle iki taraf arasında dalgalanacaksınız?" dedi, "Eğer RAB Tanrı'ysa, onu izleyin; yok eğer Baal Tanrı'ysa, onun ardınca gidin." Halk Eliyahu'ya hiç karşılık vermedi.)
Ama bu duyguyu belirten bir ton (taam) vardir. Tora okunurken sadece 4 noktada kullanilan bir ton . Alcalan yukselen bir sonraki kelimeye gecmekte zorlanildigi hissini veren bir ton. Shalshelet adi verilen bir nota . Bereshit kitabinda bu notaya (taam) 3 kere rastlaniyor. (4uncu defa Vayikra'da geciyor).
Kullanildigi yerlerde sahis almasi gereken bir karar karsisinda zorlaniyor. Onunde iki yol var ve ikisinden birini secmek zorunda. Psikolojik bir drama yasamakta sahis.
Bunlardan biri Avraham yardimcisi Eliezer'i oglu Yitzhak'a Haran'dan uygun bir gelin aramasi icin yolladiginda Eliezer'in icinde oldugu psikolojik durumu anlatiyor.
Bereshit 24:12'de Pasug'un en basinda Eliezer Tanri'ya Avraham'in oglu icin uygun es secmede ona yardimci olmasini dilerken kullandigi "Va yomer" (ve soyledi--dedi) kelimesinin uzerinde zigzag seklindeki isaret (shalshelet) bu kararsizligi gostermekte. Bu noktada Eliezer bir sart koyuyor ve kendisine ve develere su verecek olan bir kiz olursa bu davranis uygun bir gelin olacaginin bir isareti olacak diyor. Yahudilik'te bu tur isaretler aramak vs yasaktir. (Ran Hulin 95B'de bu durumda bunun bir yasak olmadigini sadece kizin karakterini gosterecegini soyluyor) . Yani Eliezer bu yaptiginin bir nevi put perestlik olmasindan mi korkuyordu da bu kararsizligi yasiyordu.
Fakat Midrash Eliezer'in kendi kizinin Yitzhak icin uygun bir es olup olmadigini tartmakta idi.diyor . (Bereshit Raba 59:9) Yasadigi kararsizlik buydu. Bir tarafta Avraham'in ona verdigi gorev diger tarafta kendi kisisel cikarini dusunuyor ve tartiyordu.
Rabii Sacks burada bu kararsizligin aslinda kendi mantigi icinde dayanacak bir noktasi oldugunu Eliezer'in kendi cikarini, kizini dusunmesinin de bir yerde mantikli oldugunun bazi ispatlarini veriyor.
Bu shalsheletin goruldugu diger olay babasinin sevgili oglu olan , kardesleri tarafindan uzaklastirilan ve sonunda Misir'a kole olarak satilip Potifar'in evinde calismakta olan Yosef'in yasadigi olay. Potifar'in esinin Yosefi kandirmaya calismasi ve onunla iliskiye girmesini istemesinin islendigi Bereshit 39:6-7-8'de bu tona (taam) tekrar rastliyoruz.
8'inci Pasugun basinda "Vayemaen" (ve kesinlikle red etti) kelimesinin uzerinde yine bu zigzag isareti (shalshelet) var. Yosef'in kararsizligi , yine iki istek arasinda kalmasini gosteriyor. Bir tarafta etik olarak hem kendisinin hem de ailesinin dunyaya tanitmaya calistigi davranis tarzina ters , kendi efendisine (potifar) saygisizlik ve ihanet diger tarafta ise fiziksel olan istegi . Modern bir sehirde , kendi ailesinin yasam tarzindan cok degisik fizikselligin ustun sayildigi ve bu akti yaparsa kimsenin de haberi olamayacagi hissi.
Talmud Sota 36B'de Yosef'in pencerede babasinin goruntusunu gordugunu ve ona "kardeslerin Bet Hamikdash'ta Kohen Gadol'un gogsunde tasiyacagi tablette temsil edilecekler , sen oradan silinmek mi istiyorsun ?" dedigini yaziyor.
Burada ki shalshelet Yosef'in icinde bulundugu derin kararsizligi Tora'yi okurken bize hissettiren tonu yansitmakta.
Ucuncu olarak geriye gidiyoruz ve Perashat Vayera'ya geliyoruz. Burada shalshelt Tora'da ilk defa kullaniliyor. Avraham'i ziyaret eden 3 melekten iki tanesi Sedom'a gelip Avraham'in yegeni Lot'u sehrin ve sehir sakinlerinin tepe taklak edilecegi ve silinecegi yonunde uyariyorlar . Lot ve ailesi hemen cikmali ama Lot vakit kaybediyor burada :
Yabancilar Lot'a "burada baska kimin var ?" dediler. "Damat? Ogullarin? Kizlarin? Shehirde baska bir akraban varsa onlari bu bolgeden cikar. Cunku biz bu bolgeyi yok etmek uzereyiz. Zira [mazlumlarin] cigliklari Tanri'nin onunde cok artti. Tanri[burayi] yok etmek uzere bizi gonderdi"
Lot cikti ve kizlariyla nisanli olan damatlarina konustu. "Kalkin! Bu bolgeden cikin" dedi. "Tanri bu sehri yok etmek uzere!" Ancak damatlarinin gozunde [Lot] bir 'sakaci'dan ibaretti.
Safak sokerken melekler Lot'u "Kalk!' diye sikistirdilar. "Esini ve buradaki iki kizini al! Sehrin gunahi yuzunden sen de yok olma!"
Tereddut etti. Tanri'nin ona [Lot'a] olan merhameti sebebiyle, yabancilar onun, esinin ve iki kizlarinin ellerinden kapip onu cikardilar ve sehrin disinda biraktilar. (Bereshit 19:12-16-- tercume Moshe Farsi -- Turkce ceviri ve aciklamalariyla Tora ve Aftara )
Tereddut etti kelimesi uzerinde shalshelet var.
Lot'un bu tereddutu kendi kimliginin cekirdegine kadar gidiyor. Daha evvel Avraham'in ve Lot'un cobanlari arasindaki anlasmazliklari cozmek icin yaptiklari ayrilik anlasmasi sirasinda Tora durumu bize soyle bildiriyor :
Lot gozlerini kaldirdi ve tum Yarden Ovasi'nin, Tsoar'a kadar, tipki Tanri'nin bahcesi gibi, tipki Kisir ulkesi gibi tamamen sulak oldugunu gordu - bu, Tanri Sedom ve Amora'yi yok etmeden onceydi. Lot kendine tum Yarden Ovasi'ni secti. Lot doguya yoneldi ve ikisi ayrildilar . (Bereshit 13:10-11 -- tercume Moshe Farsi-- Turkce ceviri ve aciklmaliyla Tora ve Aftara)
Lot bu noktada Tora'nin "Ancak Sedom insanlari Tanri'ya karsi cok kotu ve gunahkardilar" uyarisina ragmen evini Sedom'a tasimaya karar veriyor.(Bereshit 13:13-- tercume Moshe Farsi-- Turkce ceviri ve aciklmaliyla Tora ve Aftara)
Yarden Ovasi ve bu Ova'daki sehirlere yerlesip kok salma karari Lot'un Avraham 'in kendini hissettigi " Ben sizin yaninizda gocmen olarak yasayan biriyim " (Bereshit 23:4) hislerini tasmadigini gostermekte . Tam tersine Lot ve ailesi tam manasi ile asimile olmayi sectiler. Kizlari yerel kisilerle evlendiler ve Lot sivil alanda yukselmeyi de basardi.
Bilgeler Bereshit 19:1'de Tora'nin "[ Bu sirada] Lot Sedom [sehrinin] kapisinda oturuyordu" cumlesini Lot'un Sedom'da yargic mertebesine yukseldigini gosterdigini soyluyorlar.
Lot kendini o kadar Sedom'a ait olarak goruyordu ki melekler onu zorla cikartmak zorunda kalacaklardi.
Lot'un kendini bu kadar ait olmasini hissetmesi ya safligindan ya da kendi kendini kandirmasindan kaynaklanmakta idi. Bu yanilgisini Tora uc noktada net bir sekilde gosteriyor : Ilk olarak Sedom yerlilerinin Lot'un ziyaretcilerine olan cinsel saldiriya kalkmalarinda Lot'u kendilerinden saymadiklarini goruyoruz (Bereshit 19:4-5) .
Acik olan Sedom ahalisinin yabancilara aslinda pek hosgorulu olmadigi. Bu belki de Lot'un da kendi gozlerinde yabanci olduguna dair ilk isaret.
Tora'nin verdigi ikinci noktada bunu acikca goruyoruz : " Yoldan cekil!" diye bagirdilar. "Adamin biri gocmen olarak gelmis; bir de yargiclik tasliyor!" diyorlardi . "Simdi sana onlardan bile daha beterini yapariz!" (Bereshit 19:9 -- tercume Moshe Farsi-- Turkce ceviri ve aciklmaliyla Tora ve Aftara)
Ucuncu nokta ise kizlarinin kocalarin (nisanlilarina) sehrin yok edilecegi ve kacmalari gerektigini soylediginde onun shaka yaptigini sandiklarini soyluyor Tora.
Bu noktada Lot'un kendi kendini o kadar inandirmaya calistigi kimligi basina yikilmakta idi. Bu yerde kabul gormedigini ust uste gelen isaretler ile kesf etmekteydi. Sedom yabancilari sevmiyordu ve onu da bir yabanci olarak gormekteydi, damatlari dahi onunla dalga gecmekteydi.
Fakat tum bunlara ragmen "TEREDDUT ETTI" diyor Tora. Ustunde shalshelet ile .
Sedom ve Yarden Ovasi'ni kendi evi , yurdu yapmak icin kendi kimliginden , kisiliginden o kadar cok yatirim yapmisti ki halen tum isaretlere ragmen tereddut ediyordu.
Bu durum Leon Festinger'in "cognitive dissonance" (Idrak duzensizligi) olarak adlandirdigi durumun en guzel orneklerinden biri. Insanoglunun yapisinda olan bu "idrak duzensizligi" ne karsi yarattigimiz mekanizmalardan biri "inkar" .
Lot bu ikilimi yasamaktaydi.
Tereddut etti kelimesi uzerindeki shalsheletin anlami bir kimlik sorunu yasamakta olduguna isaret . Bu noktada Lot "ben kimim ?" sorusu ile karsi karsiya.
"Onlardan biri olmak" icin bu kadar caba sarf etmesi sonucu vermesi gereken bu cok onemli ayrilik kararinda tereddut etmekte.
Leon Festinger'i bu teorisi Lot'un esinin de meleklerin "arkaniza bakmayin" uyarisina da uymamasini ve tuzdan bir sutuna donmesini acikliyor. Festinger bu durumu "post decision dissonance" (karar sonrasi ahenksizligi) olarak adlandiriyor. Verilmesi gereken karar ne kadar daha onemli ise , karara varmak icin kisi ne kadar vakit geciriyorsa ve degistirmek ne kadar daha zor ise , kisi daha sonra verdigi kararin dogru olup olmadigi hakkinda o kadar daha fazla eziyet cekmekte. Kisi bu noktada "acaba" demeye daha cok basliyor ve arkasina bakiyor .
Lot'un bu tereddutu uzerindeki shalshelet sadece Tora'da gecen bir hikayeyi anlatmamakta. Bu aslinda modern Yahudi'nin basindan gecenleri cok guzel bize hissettirmekte.
19uncu yuzyilda genis topluma giren ama bu toplumda yine her hayaline karsi antisemitizm ile karsilasan modern Yahudi; kimligi hakkinda tereddute ugramaya basladi.
Yahudiligini saklayip asimile olmaya calisti. Seculer Marranos seklini aldilar. Ama bir ise yaramadi. Digerleri gibi olmaya cabalarini arttirdikca , antisemitizm artti. Bu proses icinde yalnizca Yahudi miraslarini kaybetmekle kalmadilar kendi kimliklerini bilme ve bundan onur duyma kabiliyetlerini de kaybettiler.
Bu kararsizlik ve tereddut o kadar derindiyki bir cogu Lot'un yasadigi tereddutu tekrarladilar ve 1930larda Almanya ve Avusturya'yi terk etmeyi red ettiler veya Hitler'in Yahudiler'i yok etme tehditlerinde ciddi olduguna inanamadilar.
Lot ile Avraham'in hayatlari tum tarih boyunca kararsiz olan ile kim oldugunu tam olarak bilen arasindaki farka isaret eden en guzel ornek.
Baskalari gibi olmaya caba sarf eden Lot , komsularinin onu yabanci , istenmeyen olarak gordukleri ile yuzlesmek zorunda kaldi.
Avraham ise "degisik" olarak yasamayi secti. Komsulari icin savasti ,onlar icin dua etti. Ama onlardan degisik ve ayri olarak, Tanri'nin ona ongordugu yonde yasamayi da bildi.
Her ne kadar " Ben sizin yaninizda gocmen olarak yasayan biriyim " (Bereshit 23:4) dediyse de , komsulari onu " Sen bizim aramizda Tanri'nin bir baskanisin" (Bereshit 23:6) olarak gorduler.
Bu denklem degismedi.
Yahudi olmayanlar Yahudiligine deger veren Yahudiler'e saygi duyarlar.
Yahudiliginden utanan Yahudilerden onlar da utanirlar.
Hic bir zaman kim ve ne oldugunuz hakkinda kararsiz olmayin !
